Αφιέρωμα στο ελληνικό Φεστιβάλ: Η «Ιλιάδα» στις 4 Ιουνίου στην «Πειραιώς 260»

Πέντε ώρες παράσταση, με τρία διαλείμματα, και να που χώρεσαν στον σκηνικό κόσμο του πεισματάρη Στάθη Λιβαθινού όλες οι ραψωδίες του Ομήρου. Δεκαπέντε ηθοποιοί δουλεύουν επί μήνες ένα όραμα του σκηνοθέτη, που κρατάει πολλά πολλά χρόνια. Για να μην τολμήσει κανείς να πει ότι είναι η απάντησή του στην «Οδύσσεια» του Ουίλσον

Μας έχει συνηθίσει στις πολύωρες αλλά ενδιαφέρουσες παραστάσεις. Τώρα ο Στάθης Λιβαθινός μάς ταξιδεύει στον τελευταίο χρόνο του Τρωικού πολέμου και στα πάθη του Αχιλλέα. Η «Ιλιάδα» ανοίγει στις 4 Ιουνίου το Φεστιβάλ Αθηνών. Μια 5ωρη παράσταση την οποία ο σκηνοθέτης προετοιμάζει με την ομάδα του από τον περασμένο Σεπτέμβριο έχοντας εντάξει και τις 24 ραψωδίες του Ομήρου. Τον συναντήσαμε στις πρόβες και μίλησε για το έπος…

Σε ποια ψυχική κατάσταση σας βρίσκω;
Οργισμένη, αλλά οφείλεται στον Αχιλλέα…

Τι σας προκάλεσε να ασχοληθείτε με την «Ιλιάδα»;
Η πρώτη λέξη είναι μήνις. Πρόκειται για το έπος του θυμού. Δεν είναι και μικρή αφορμή για να ασχοληθείς… Διαβάζοντας, άρχισα να σκιτσάρω με τον νου διάφορα. Αυτό πριν κάμποσα χρόνια, αφού έκλεισε η Πειραματική στο Εθνικό Θέατρο. Το συζήτησα τότε με την Έλσα Αδριανού -ευτυχώς υπάρχει ως μάρτυρας αυτής της παλιάς συζήτησης- γιατί ακούω διάφορες ανοησίες. Ότι τάχα μετά την “Οδύσσεια” ήθελα να αντιπαρατεθώ με την “Ιλιάδα”. Αστειότητες. Δεν πιάνεις τέτοια κείμενα από αντίδραση. Άλλωστε ο Μπομπ Ουίλσον κάνει τη δουλειά του κι εγώ τη δική μου. Επανήλθε εκείνη η ουτοπική σκέψη. Πιστεύω ότι πράγματα που μοιάζουν αδύνατα να συμβούν, πρέπει να γίνονται…

Όλες οι ραψωδίες, δηλαδή δεκαπέντε χιλιάδες επτακόσιοι στίχοι;
Από την Α ώς την Ω. Η δραματουργία, χωρίζοντας το έργο σε τέσσερα μέρη, φωτίζει αυτά που διασφαλίζουν την παράσταση από τον κίνδυνο της μουσειακής προσέγγισης και συνδέουν την έξοχη ομηρική ιστορία με την εποχή μας. Ήθελα να είμαι συνεπής ως προς τα βασικά συμβάντα του τρομακτικότερου πολέμου όλων των εποχών. Η καίρια θεματική επικεντρώνεται στο πώς αξίζει να ζεις και να πεθαίνεις με νόημα. Δεν είναι εύκολο να διηγηθείς μια πολυεπίπεδη ιστορία όπως η “Ιλιάδα”, που εξελίσσεται στο σταυροδρόμι δύο πολιτισμών.

Κεντρικός άξονας ο… οικείος μας εμφύλιος πόλεμος.
Κατατρέχει τον τόπο μας από το 800 π.Χ. ένας καταραμένος θυμός, που οδηγεί στην καταστροφή. Δύο εχθροί που μιλούν την ίδια γλώσσα, πιστεύουν στους ίδιους θεούς. Ο Όμηρος προβλέπει την εξέλιξη των βασικών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου είδους που θα κατοικήσει αυτές τις ακτές… Ο Τρωικός πόλεμος έγινε κάτι άλλο στα χέρια του Ομήρου. Κινούμενος καλλιτεχνικά, αναποδογύρισε το σύμπαν. Είναι ο πρώτος παραβατικός ποιητής στην ιστορία της ανθρωπότητας. Μετακινώντας δεδομένα και όρια, χωρίς να αποδομεί τους μύθους, τους χρησιμοποιεί δημιουργώντας ανατροπές. Για παράδειγμα: ο Τρωικός πόλεμος είναι η πολιορκία της Τροίας από τους Αχαιούς. Ο Ιλιαδικός πόλεμος, τον δέκατο χρόνο, αφορά τις πενήντα τρεις μέρες όπου οι Αχαιοί πολιορκούνται από τους Τρώες… Αλλάζοντας γνωστά μοτίβα του πολέμου, φωτίζοντας το ήθος των κεντρικών ηρώων, φτιάχνει ένα έργο τέχνης για να ιντριγκάρει, να παρασύρει, να συγκινήσει τους θεατές με καινούργια πράγματα. Το κείμενο, επιπλέον, σηματοδοτεί μια δουλειά της τέχνης πάνω στους ανθρώπους.

Ο τόνος, δραματουργικά, πέφτει σε κάποια ραψωδία;
Υπάρχουν ραψωδίες οριακές, όπως η Χ, η Ω, η Α. Μας ενδιέφερε κυρίως η κάθετη ανάγνωση, όχι παράθεση γεγονότων. Αναδεικνύεται η βαθύτερη ουσία όλων των ραψωδιών, τονίζονται κάποια μοτίβα καθώς επίσης ο κόσμος των παρομοιώσεων στο κείμενο. Και, φυσικά, η στάση των θεών που μάχονται εκ του ασφαλούς. Εκτός από τον Δία που, αν και υπερέχει ψυχικά και πνευματικά, εδώ ξεχωρίζει. Εμφανίζεται όχι μόνον ως αφέντης-θεός αλλά ως πατέρας με έντονη την αίσθηση της αποτυχίας. “Δεν υπάρχει πιο δυστυχισμένο πλάσμα πάνω στη γη από τον άνθρωπο” λέει. Δήλωση που σημαίνει ότι θρηνεί απώλεια.

Ο βασικός ήρωας, ο Αχιλλέας, δεν εμφανίζεται στο μεγαλύτερο μέρος του έπους, ενώ συγχρόνως είναι καταλυτικά παρών διά της απουσίας του.
Είναι ημίθεος, ήρωας, αλλά και ανυπάκουος, οργισμένος. Σε επίπεδο υπόθεσης, χρειάζεται κάτι που θα τον σπρώξει ξανά στη μάχη. Επί είκοσι ραψωδίες όλοι περιμένουμε πότε θα ξαναπολεμήσει ο Αχιλλέας, πότε θα ξαναπιάσει το σπαθί. Ακόμη μία τεράστια παράβαση του Ομήρου: ο μεγαλύτερος πολεμιστής όλων των εποχών αποσύρεται. Τέτοιο σασπένς δεν έχει τολμήσει, νομίζω, κανένας συγγραφέας. Φαντάσου τον Σέξπιρ να απομακρύνει τον Άμλετ από τη σκηνή.

Να τον κλειδώνει στο δωμάτιό του, να μη μαθαίνουμε ποτέ τις σκέψεις και τα φιλοσοφικά του διλήμματα…
Ε λοιπόν τόση τόλμη θα τη ζήλευε και ο πιο ταλαντούχος συγγραφέας. Τον μεγάλο θυμό μπορεί να τον σταματήσει μια μεγάλη απώλεια. Και η μανία καταστροφής να μεταστραφεί σε ευγενικό συναίσθημα κατανόησης. Ο τρόπος που τελειώνει το αφήγημά του ο Όμηρος είναι φιλάνθρωπος. Με όχημα τον τρομερότερο πόλεμο στην ιστορία της ανθρωπότητας, χωρίς νικητές και ηττημένους, μιλάει για την ανθρώπινη κατανόηση. Μετά τις απώλειες αυτού του μάταιου πολέμου, κερδίζει η συμφιλίωση. Είναι το μεγαλειώδες “γράμμα” που στέλνει ο Όμηρος σε όλες τις εποχές. Γι” αυτό και δεν είναι πολεμικός ποιητής, αλλά μέγιστος ποιητής».

Οι ηθοποιοί μοιράζονται ρόλους, ακόμα και του Ραψωδού;
Ο Ραψωδός, ο πρώτος περφόρμερ στην Ιστορία, είναι σημαντικότατος ρόλος. Εξέχον, ταλαντούχο πρόσωπο που αποπλανά τα βλέμματα, τα αυτιά του κοινού, διηγείται με τρόπο που μαγεύει το σύμπαν. Επειδή ήθελα να αναδείξω την υπόσταση του αφηγητή, ο Ραψωδός υπάρχει ως είδος, και μ’ αυτή την έννοια οι ηθοποιοί δεν “δικαιούνται” να παίζουν ένα ρόλο γιατί αυτό τότε θα ήταν θέατρο. Όλοι λοιπόν είναι και Ραψωδός.

Πώς παρουσιάζετε την πολυθρύλητη και αμφιλεγόμενη σχέση Αχιλλέα-Πάτροκλου;
Είναι σχέση που δεν εξηγείται απλά. Όχι γιατί είναι ομοφυλοφιλική, αφού δεν είναι μόνο τέτοια. Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει άλλη διάσταση. Εδώ μιλάμε για άλλο πολιτισμό, όπου η έννοια “εταίρος” δεν υπάρχει. Πρόκειται για δυο ανθρώπους συνδεδεμένους με ισχυρότατη φιλία, πνευματική, ψυχική και σωματική. Ο Όμηρος έχει εικόνα με τους δυο τους να κοιμούνται μαζί στη σκηνή, ενώ πλάι τους ξαπλώνουν δυο πανέμορφες κοπέλες. Το κυρίαρχο δεν είναι η σωματική σχέση, αλλά η αγάπη τους. Η φιλία, η αυταπάρνηση δύο αντρών, από τα πολυτιμότερα στοιχεία της αντρικής συμπεριφοράς.

Πώς διαμορφώνεται ο σκηνικός χώρος;
«Η αφήγηση βασίζεται στα σώματα και στις φωνές των ηθοποιών και λιγότερο στα εξωτερικά εκφραστικά μέσα. Τα κοστούμια άχρονα, παραπέμπουν σε μια σύγχρονη “στρατιωτική” κατάσταση. Η μουσική βασίζεται σε ανατολικά και δυτικά μοτίβα. Με ενδιέφερε περισσότερο ο ανώνυμος Ιλιαδικός ήρωας που κυκλοφορεί σήμερα στον δρόμο. Αποκτά όνομα όταν αρχίζει να μάχεται, να θυσιάζεται.

Τι είναι σήμερα ηρωισμός;
Η προσπάθεια διατήρησης της στοιχειώδους αξιοπρέπειας, με όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας. Είμαστε όλοι μικροί ήρωες. Νομίζω ότι ο Όμηρος, ως δεινός παρατηρητής της ζωής, χρησιμοποίησε τους ήρωες της εποχής του. Πάντα περιγράφει τους ανθρώπους πολυπρισματικά, διαλεκτικά. Δεν υπάρχουν καλοί ή κακοί. Στην “Ιλιάδα” ενοικεί ένα χάος ανθρωπίνων ψυχών, που αιωρούνται μεταξύ ζωής και θανάτου. Γι’ αυτούς δεν αποφασίζει καν ο Δίας, αλλά η μοίρα, πιο ισχυρή από τον πατέρα των θεών. Ο Δίας χρησιμοποιεί τη ζυγαριά του για να δει πού θα πέσει το βάρος. Δεν διατάζει. Η μοίρα το κάνει, αυτή έχει τον τελευταίο λόγο. Σοφό δεν είναι;

Αντέχει ο θεατής πολύωρες παραστάσεις;
Ο “Ηλίθιος” ήταν έξι ώρες. Η “Ιλιάδα”, με τρία διαλείμματα, αντέχει. Οι πτυχές του έργου είναι αμέτρητες` ακόμη κι αυτή η παράσταση αδυνατεί να τις περιλάβει. Προσπαθούμε μ” ένα κείμενο, που όλοι το έχουμε ερωτευτεί. Δεν είμαι ήσυχος. Κρατάω την αμφιβολία αν το πείραμα έχει βάση, αν η θεατρική γλώσσα μπορεί να το αναδείξει. Πάντως η κατάθεση των συνεργατών και των δεκαπέντε ηθοποιών -πολλοί δουλεύουν από τον Σεπτέμβριο με στοιχειώδη μέσα- ήταν ηρωική.

Γιατί επιμένετε στα λογοτεχνικά κείμενα: Ντοστογιέφσκι, Κορνάρος, Παπαδιαμάντης, Όμηρος.
Μάλλον αυτή είναι η εποχή μου… Νιώθω ότι εκεί κρύβονται πολύ ενδιαφέροντα για μένα θέματα. Νιώθω ότι μέσα απ’ αυτά μιλάς πιο ακραία, πιο ουσιαστικά με το κοινό. Κάποτε θα επιστρέψω στη δραματουργία πιο πλούσιος, πιο ενημερωμένος. Ας μην ξεχνάμε ότι η δραματουργία οφείλει πολλά στη λογοτεχνία. Το αφηγηματικό θέατρο είναι φλέβα. Ανακαλύπτεις ζητήματα του θεάτρου, ανανεώνεις κώδικες δουλειάς.

Επενδύετε πάντα στο ομοούσιον της ομάδας;
Δεν ξεκινάς εύκολα μια εκδρομή σε σκοτεινό δάσος αν δεν έχεις συνοδοιπόρους που πιστεύουν σ” αυτήν. Πρόκειται για παρακινδυνευμένα σχέδια, απαιτούν κατάθεση έως αυτοθυσία. Δουλεύω με τους σωστούς ανθρώπους τη σωστή στιγμή. Τώρα συνυπάρχουν δύο γενιές – ανανεώθηκε η ομάδα με νεότερους. Είμαι περήφανος γι” αυτούς. Μου αρέσει να τους βλέπω να εξελίσσονται, με… προχωρά ως άνθρωπο, ως καλλιτέχνη. Η ευθύνη για την καινούργια θεατρική στιγμή είναι μεγάλη και, μοιραία, αφορά κυρίως τον σκηνοθέτη. Προφανώς θα πληρώσω το τίμημα αν κάτι δεν πάει καλά.

Μετά την «Ιλιάδα» τι;
Καμιά σκέψη, καμιά απόφαση. Τώρα είμαι εντελώς απορροφημένος. Ο Όμηρος τα θέλει όλα.

26.05.2013, Μαρίνου Έφη «Στάθης Λιβαθινός: Είμαι οργισμένος, αλλά ευθύνεται ο… Αχιλλέας», Η Εφημερίδα των Συντακτών

Για το link πατήστε εδώ